Internationale tijdzones 1940
Inleiding
Heel verwarrend is het als men zich onvoldoende beseft hoe de vele landen die op 10 mei 1940 bij de oorlog in West-Europa betrokken raakten afwijkende tijden hanteerden. Hoe verwarrend dat was, wordt wel duidelijk als men de Enquete Verslagen leest en het verhoor van de Nederlandse attache in Parijs – van Voorst Evekink – leest en diens onnodige dispuut met de commissie omtrent de tijdsverschillen in zijn rapport en dat van chef-staf landmacht, generaal-majoor van Voorst tot Voorst. In wezen hadden de beide officieren het over dezelfde tijd, maar omdat de attache uitging van zijn agenda in de Franse tijdzone en de generaal over de uitzonderlijke Nederlandse tijd sprak, ontstond een Babylonische spraakverwarring.
Diezelfde verwarringen bestaan in militaire verslagen en rapporten. Soms is zelfs onduidelijk welke tijden men hanteert. Als beide partijen de tijden net iets minder accuraat hebben vastgelegd, die met de vroegere tijd iets vroeger en die met de latere tijd iets later, kunnen verschillen van vele uren ontstaan en zodoende door historici onzuivere conclusies worden getrokken.
Bovendien zijn weinig mensen zich bewust dat er in Europa anno 1940 diverse – sterk uiteenlopende – nationale tijden werden gehanteerd. Standaardtijden en zomertijden.
Daarom een uitleg over deze fenomenen en een vergelijking van de tijden in Nederland, Duitsland, België en Frankrijk op 10 mei 1940.
Nederlandse tijd
Men zou haast zeggen ‘logisch’ dat Nederland op het Europese continent er weer eens een unieke eigen tijd op nahield. Het is wellicht een nadere verwijzing naar de vrij geïsoleerde rol die Nederland voor 1940 innam in het Europese spectrum. Hoe anders zou het ná 1945 worden!
Nederland had in 1940 pas 31 jaar lang een standaard nationale tijd. Voordien hadden vrijwel alle grote plaatsen een tijd die ten opzichte van de lengtegraden was afgemeten. Zo was de Amsterdamse tijd (gemeten vanaf de Westertoren) 28 seconden vroeger dan de Gorkumse tijd. In 1909 werd de middelbare tijd of Amsterdamse tijd tot nationale standaard verheven.
Omdat die Amsterdamse tijd echter 19 minuten en 32 seconden later dan de GMT [Greenwich Mean Time, tijd afgemeten aan de 0 lengtegraad] viel en dit een bizar tijdsverschil opleverde, koos men in 1937 er voor voortaan de Gorkumse tijd aan te houden. Exact 20 minuten later dan de GMT.
De meridiaan werd reeds in 1884 als standaard aanvaard door 25 naties ten aanzien van navigatie en global measurement. Als men de tijdkaart op basis van de meridianenindeling erop na zou slaan, zou men de ‘logica’ voor de merkwaardige Nederlandse tijd begrijpen. Nederland ligt qua lengtegraad in een breedte die tussen de 13 en 29 minuten later dan GMT valt. Dat men dus voor 20 minuten koos, lijkt vanuit die optiek een logisch gemiddelde. Logischer was geweest als Nederland net als België en Frankrijk voor de GMT had gekozen.
Verenigd Koninkrijk
In het Verenigd Koninkrijk hanteerde men logischerwijs de GMT als tijdstandaard. Dat betekende dat ons land 20 minuten voorliep op Engeland op basis van de standaardtijd.
België en Frankrijk
De zuiderburen en Frankrijk hanteerden de GMT tijd als standaardtijd. Dat betekende dus dat zij 20 minuten op de Nederlandse tijd achterliepen.
Duitsland
Duitsland hanteerde de Midden-Europese Tijd, ofwel GMT plus 1 uur. De Duitse klok liep dus 40 minuten voor op de Nederlandse standaardtijd.
Zomertijd
Zomertijd betekent dat men de klok vooruit laat lopen op de standaardtijd gedurende de periode rondom de zomer. Omdat de zon zo vroeg opkomt in de zomer – althans in een groot deel van de wereld – heeft men deze kunstmatige periodieke tijdscorrectie ingevoerd om langer van het daglicht te kunnen profiteren.
De eerste natie die zomertijd invoerde was Duitsland, dat gedurende de periode van 30 april tot 1 oktober 1916 de klok een uur vooruit schoof. Uiteraard was de Eerste Wereldoorlog daarvoor de aanleiding. Het Verenigd Koninkrijk volgde kort daarop, door van 21 mei 1916 tot 1 oktober 1916 hetzelfde te doen.
Gedurende het interbellum raakte de zomertijd weer uit de gratie, omdat de oorlog als enige voorname reden was gezien de effectiviteit van de zonne-uren maximaal uit te buiten. De economische waarde ervan werd pas ruim na de Tweede Wereldoorlog gezien. Eind jaren zeventig werd daarop de zomertijd in vrijwel geheel West-Europa weer ingevoerd en kwam tot op heden niet meer uit de programmering.
Toen de Tweede Wereldoorlog voor Nederland in mei 1940 uitbrak, was de zomertijd in Nederland nog niet van kracht. Dat stond voor 16 mei 1940 op de rol. In Duitsland en Engeland was zij allang van kracht, als permanente maatregel wegens de (dreigende) oorlog. Hierdoor ontstonden grotere tijdsverschillen. In Duitsland was men immers daardoor niet slechts 40 minuten later, maar één uur en veertig minuten. In Engeland daarentegen kwam men nu juist van 20 minuten vroeger op 40 minuten later dan in Nederland uit. Diezelfde tijd was voor België en Frankrijk aan de orde, die ook al de zomertijd hadden ingevoerd vóór de Duitse inval. Nederland liep dus ook qua invoering van de zomertijd flink uit de pas bij de andere naties.
Tijdsverhoudingen mei 1940
In Nederland was de tijd op 10 mei 1940 dus zeer afwijkend ten opzichte van de andere belligerenten. Het meest eenvoudige is dat weer te geven door onderstaande vergelijking:
NL 1200 uur = B: 1240 – VK: 1240 – F: 1240 – Duitsland 1340 uur.
Overigens voerde Duitsland op 15 mei in Nederland direct de Duitse tijd in en viel België en bezet Frankrijk direct na hun respectievelijke capitulaties hetzelfde ten deel. In juli 1940 waren de tijden in de drie aangevallen landen dus gelijk aan de MET inclusief zomertijd.
